بررسي ساده آثار باستاني کشورهاي مختلف نشان مي دهد که زنبورداري از گذشته هاي دور وجود داشته و شايد قديمي ترين نشانه ها را بتوان در آثار باستاني اسپانيا مشاهده کرد. امروزه زنبور عسل که يکي از انواع بسيار گوناگون زنبورهاست ، در 5قاره دنيا شناخته شده است و از آنجا که اين حشره در محيط سربسته زندگي مي کند ، آشنايي با زندگي پر رمز و رازش هميشه براي همگان شگفت آور بوده است.

تحقيقات نشان مي دهد اگر زنبورها به طور کلي اعتصاب کنند و کار گرده افشاني را انجام ندهند ، در ابتدا 60 درصد محصولات کشاورزي ديگر توليد نمي شود و در طول زمان کار طبيعت به کل مختل مي شود. اين نکته نقش بي نظير اين حشرات را در چرخه حيات به اثبات مي رساند. بتازگي در اخباري از امريکا شنيده مي شود که زنبورها به دليل نامعلومي از کندو فرار مي کنند که اين امر کشاورزي امريکا را امسال با مخاطره سنگيني روبه رو و اين کشور را وادار کرده است برخي محصولات کشاورزي را از امريکاي جنوبي وارد کند. اين امر نشان مي دهد گرده افشاني مهمترين بخش فعاليت زنبور است زيرا در زاد و ولد بسياري از نباتات (غير از سوزني برگها) زنبورها موثرند و گرده افشاني زنبور عسل عامل بقاي آنهاست.
در واقع زنبور عسل پيش از اين که انسان موجوديت خود را در زمين تثبيت کند ، وجود داشته و انسان از بدو خلقت با استفاده از زنبورداري بومي از زنبور عسل استفاده کرده است.در زنبورداري بومي ، مردم هر منطقه اي برحسب توانايي ها و امکانات خود به ساخت کندوهاي بومي اقدام مي کرده اند ، به طوري که در موزه اي از کندوهاي بومي ، کندوهايي ساخته شده از کوزه ، ني ، شاخه هاي درخت ، سبد ، حصير و جعبه هاي پيش ساخته مشاهده مي شود. پس از آن که انسان زيرکي خود را در ساخت کندو به کار برد ، کندوهاي مدرن ساخته شد که کارآيي بسيار بالايي در مقايسه با کندوهاي بومي داشت و فناوري به کار رفته در کندوها بسيار نزديک به رفتار زنبورها بود. اين نوع زنبورداري کم کم به صورت صنعت درآمد و صنعت زنبورداري اشتغالي جهاني شد و انواع گروههاي اجتماعي به اين کار مشغول شدند. بررسي ها نشان مي دهد زنبورداري در هر زماني بويژه در زمان جنگ قابل انجام بوده است و در دوره جنگ تحميلي عراق عليه ايران و جنگ جهاني دوم بسياري از مردم به انجام اين کار روي آوردند.

فرآورده هاي زنبور عسل

به طور کلي عسل بهاره به دليل تهيه شدن از گلهاي يکدست شفاف و عسل تابستانه تيره تر است. موم يکي ديگر از فرآورده هاي زنبور عسل است.از موم در لوازم آرايشي ، جراحي و درمان هاي طبي بهره مي گيرند. بره موم هم فرآورده ديگري است که بيشتر خود زنبورها به دليل چسبندگي بالايش از آن استفاده مي کنند. گرده گل نيز که از سوي زنبورها جمع آوري مي شود ، براي انسان ها بسيار ارزشمند است و به صورت قرص درمي آيد و تجارت مي شود. بررسي ها نشان مي دهد از يک کندو در روز نيم تا 20 کيلو گرده استخراج مي شود. از همين گرده براي لوازم آرايشي و نرم کردن و طراوت پوست استفاده مي شود. استفاده از ژله سلطنتي يا شهد انگبين نيز براي انسان ها قابل توجه است ؛ چرا که باعث مي شود عمر زنبور را از 2 ماه تا 6 سال براي ملکه افزايش دهد. پرورش ملکه نيز امروزه به صورت يک تجارت عظيم در جهان در آمده است.از نظر پزشکي نيز زنبورها قابل توجه اند. برخي افراد در مقابل نيش زنبورها مقاومند و برخي ديگر آلرژي دارند ، به طوري که در دفعه اول نيش زدگي دچار تاولهاي قرمز مي شوند و در دفعه دوم اين مساله شدت بيشتري دارد و دفعه سوم نيش زدگي در اين افراد باعث مرگ مي شود که در اين خصوص گزارش هايي مبني بر فوت وجود داشته است.از طرف ديگر ، بتازگي رابطه درماني ناشناخته اي ميان نيش زنبور و درمان بيماري MS که نوعي بيماري تحليل رفتن اعصاب است ، شناخته شده که در دست مطالعه است.

رقص زنبورها

داخل کندوها مهندسي ويژه اي دارد و در هر لحظه زنبورها با رقص مشخصي بايد محل خورشيد را در آسمان نشان دهند. همچنين زنبورها مي توانند با رقصيدن هاي مشخصي منبع غذايي را به ديگران نشان دهند. اگر فاصله منبع غذايي تا 500 متر باشد ، به صورت دايره اي دور خود مي رقصد و اگر دورتر باشد ، با رقص پيچشي هشت مانندي ، شکم خود را تکان مي دهند و با تعداد رقصها ميزان غني بودن غذا ديگر اطلاعات لازم را به بقيه مي گويند.در اين ميان ، رفتارهايي منجر مي شود که جهت يابي زنبورها دچار اشکال شود ، مثل وزش باد. در روزهايي که باد و جو ناآرامي در مزرعه قرار دارد ، زنبورها دچار اشتباه مي شوند و مسير برگشت خود را گم مي کنند و وارد کندوهاي مجاور مي شوند و در نهايت تلفات بالا مي رود. مستقر شدن کندوها در مکانهايي که علايم زميني کافي وجود ندارد ، باعث مي شود زنبورها نتوانند براحتي کندوي خود را بيابند و در نهايت تلفات بالا مي رود ، همچنين مستقر کردن کندوي زنبورها درکنار يکديگر باعث مي شود زنبورها دچار سرگرداني شوند و به کندوهاي مجاور وارد شوند.

عوامل تهديد زنبورها

پرنده سبز قبا يکي از عوامل تهديد زنبورهاست ؛ چرا که ملکه را به عنوان طعمه شکار مي کند. انسان ها نيز به طور مستقيم و غيرمستقيم مي توانند بقاي زنبور عسل را تهديد کنند ، به طوري که کشت يک دست گياهان و محصولات کشاورزي غذاي زنبورها را کاهش و آنها را در معرض خطر قرار مي دهد. همچنين جابه جايي کندوها باعث نقل و انتقال آفات مي شود و به طبيعت صدمات جبران ناپذيري وارد مي کند. بايد توجه کرد که سمپاشي محصولات کشاورزي نير باعث نابودي زنبورها مي شود و در هنگام سمپاشي بايد حتما زنبورداران را مطلع کرد.

اعضاي کندو

بسياري از نکات زندگي زنبور عسل تا سالهاي سال مکتوم بود اما پس از آن که «فون فريش» اتريشي با ساخت يک کندوي شيشه اي به اکتشافات مهمي دست يافت ، بسياري از امور زندگي زنبورها شناخته شد.اجتماع زنبور عسل تشکيل شده از يک زنبور کمي درشت تر به نام ملکه ، تعداد محدودي نر که حدود 300 زنبور است و بقيه زنبورهاي ماده عقيم يا کارگر هستند.جمعيت يک کندو بين 10 تا 70 هزار زنبور تخمين زده شده است. زنبور عسل خود از شهد و گرده گل استفاده مي کند و بچه هاي خود را نيز از همين غذا تغذيه مي کند و مابقي شهد و گرده گل را براي بچه ها ذخيره مي کند.ملکه زنبورها با رژيم غذايي خاصي تغذيه مي شود که باعث مي شود عمري ميان 3 تا 6 سال داشته باشد. ملکه داخل کندو 2 نوع تخم مي گذارد که تخمها داخل حجره هاي شش گوشه قرار دارند و تخمهاي ماده کوچک ترند. تخمهاي ملکه از سوي زنبورهاي کارگر پرورش داده مي شود و هر ملکه در داخل کندو 5 تا 6 ملکه ديگر را مي تواند توليد کند که تخم ملکه ها با ديگر تخم ها متفاوت است و به شکل کوزه واژگون مشاهده مي شود. ملکه با ترشحات مخصوص از سوي کارگرها تغذيه مي شوند که اين ترشحات به ژله سلطنتي معروف است.کارگرها در صورت نياز مانند بروز حوادث ناگهاني و پير شدن ملکه که به نابودي او منجر مي شود ، مي توانند تخمها را تغيير شکل دهند و با تغذيه مخصوص به ملکه تبديل کنند. زاد و ولد زنبورها در داخل کندو در طول سال ادامه دارد. اين زاد و ولد در زمستان به دليل شرايط آب و هوايي کم مي شود و در اوايل بهار تخم گذاري ملکه بشدت افزايش پيدا مي کند.
کارگرها در داخل کندو تا 21 روز مي مانند و وظايف مخصوصي را انجام مي دهند. 3 تا 4 روز اول تنها وظيفه تميز کردن کندو و روز دوازدهم لانه سازي با بوم را به عهده دارند.آنها با خوردن 5 کيلو عسل ، يک کيلو موم توليد مي کنند و پس از 21 روز نيروي صحرايي مي شوند شهد و گرده گل جمع آوري مي کنند. طول عمر زنبورها در تابستان 2 ماه و در زمستان 5 تا 9 ماه است.
از اين رو بايد بيشتر به سمت مبارزه بيولوژيک و کاهش سموم کشاورزي حرکت کرد. بررسي ها نشان مي دهد توليد انبوه زنبورها به منظور مبارزه بيولوژيک و کاهش استفاده از سموم درکشاورزي در دست اقدام است.زنبورهاي کمر باريک به 2 دسته تقسيم مي شوند. در يکي از گونه ها زايده انتهاي بدن قابليت تخم گذاري دارد و در گونه ديگر زايده انتهاي بدن قابليت تخم گذاري ندارد و از آن براي نيش زدن استفاده مي شود. توليد انبوه زنبورهاي نوع اول براي کنترل آفات مناسب است ؛ چرا که اين زنبورها تخم خود را روي تخم حشرات مي گذارند.اين زنبورها که جثه کوچکي دارند از 300 ميکرون تا يک سانتي متر مشاهده شده اند که امکان توليد انبوه آنها در آزمايشگاه هاي شخصي بويژه در شمال کشور وجود دارد. توليد انبوه اين زنبورها اين امکان را مي دهد که وزارت بهداشت ، وزارت کشاورزي ، شهرداري ها و تشکلهاي مردم نهاد به جاي سموم از اين زنبورها براي مبارزه بيولوژيک و کنترل آفات استفاده کنند.

زنبوران مزرعه

وظيفه اصلي اين زنبورها چرا در مزارع و باغات و صحرا براي جمع آوري شهد گرده گل ، آب و صمغ يا بره موم است. پس از گذشت 3 هفته از عمر زنبوران عسل کارگر ابتدا پروازهاي تمريني شروع و سپس پرواز اصلي براي آوردن غذا آغاز مي شود.

انواع پرواز زنبوران کارگر

انواع پرواز زنبوران کارگر به پروازهاي تمريني ، پروازهاي اصلي که شامل جهت يابي مي شود ، تقسيم مي شود. براي انجام پروازهاي شناسايي ابتدا زنبورهاي کارگر از کند و خارج مي شوند و در اطراف آن به مدت 5 دقيقه پرواز مي کنند. اين پرواز هنگام بعدازظهر انجام مي شود و پس از عمل شناسايي زنبورها به کندو مراجعت مي کنند. در اين گونه پروازها ، زنبورها اختصاصا محل دقيق کندوي خود را شناسايي مي کنند. در اين پرواز زنبور روي هيچ گلي نمي نشيند ، چون هدفش حمل گرده و شهد نيست.
با اين پرواز زنبور تنها وضع کندو و محيط اطرافش را شناسايي مي کند و براي شناسايي دقيق محل کندو از علايم زميني اطراف کندو مثل درختان ، بوته ها ، جويبارها و هر گونه علامتي که نزديک کندو باشد ، بهره مي گيرد. براي انجام پروازهاي جهت يابي از سوي زنبوران کارگر مزرعه انجام مي شود ، جمع آوري شهد ، گرده گل و آب تا شعاع 6 تا 7 کيلومتري از کندو انجام مي شود لذا زنبورهايي که حدود 6 کيلومتر از کندو فاصله گرفته اند ، بايد هنگام برگشت راه خود را تشخيص دهند و ضمنا از کوتاه ترين راه به کندو بازگردند. در اين پرواز زنبوران بايد جهت و موقعيت کندو را تشخيص دهند و براي اين تشخيص از فاکتورهاي مختلفي مانند خورشيد ، تحريکات نوري ، علايم زميني ، تحريکات بويايي گلها و کلني زنبور و رنگها استفاده کنند.

استفاده از خورشيد به عنوان يک قطب نما

زنبورهاي کارگر از خورشيد به عنوان يک قطب نما استفاده مي کنند و قادرند شمال ، جنوب ، شرق و غرب را تشخيص دهند بنابراين ، زنبورها همواره وضع خورشيد را در آسمان و در ساعت مختلف روز ارزيابي مي کنند و به خاطر مي سپارند و در جهت يابي از آنها استفاده مي کنند. در زنبور عسل دو نوع چشم وجود دارد. چشم مرکب و چشم ساده.چشمهاي مرکب بزرگ و لوبيايي شکل در دو طرف و بالاي سر قرار دارند و از تعداد زيادي سلولهاي شش وجهي درست شده اند که هر کدام به عنوان يک واحد بينايي عمل مي کند. هر چشم مرکب از چندين هزار چشم ساده تشکيل شده است.چشمهاي ساده موجود در چشم مرکب به عنوان شيشه پلاريزه عمل مي کنند. درجه معيني از طيف نور را دريافت مي کنند و زنبور در مراجعت به کندو فقط در جهتي حرکت مي کند که همان طيف نوري را دريافت کرده است.اين عامل باعث مي شود زنبور در مسير بازگشت به کندو گم نشود و وارد کندوي خودش شود. همچنين زنبور عسل قادر است نور خورشيد را در موقعيتي که آسمان کاملا ابري است ، در يافت کند و اين موضوع به دليل حساسيت زياد چشمهاي زنبور عسل به اشعه ماوراءبنفش است که از ابر عبور مي کند بنابراين چمشهاي زنبور عسل از نظر تشخيص رنگ و دريافت اشعه ماوراءبنفش قوي تر و کامل تر از چشمهاي انسان است.